طرحواره ایثار: تعادل در کمک به دیگران و مراقبت از خود

آیا شما هم جزو آن دسته از افرادی هستید که همیشه آماده کمک به دیگرانند، حتی اگر به قیمت نادیده گرفتن نیازها و خواسته‌های خودتان تمام شود؟ آیا احساس می‌کنید مسئولیت شادی و رفاه اطرافیانتان بر دوش شماست؟ اگر پاسخ شما مثبت است، ممکن است با طرحواره ایثار (Self-Sacrifice Schema) درگیر باشید. در دنیای امروز که مباحث روانشناسی رشد فردی و سلامت روان بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته، درک این طرحواره و تفاوت آن با ایثارگری سالم، برای داشتن یک زندگی متعادل و رضایت‌بخش ضروری است. این مقاله به شما کمک می‌کند تا با ریشه‌ها، علائم، و راهکارهای غلبه بر طرحواره ایثار آشنا شوید.

طرحواره ایثار یعنی انقدر فدای بقیه میشی که خودت یادت میره و تهش هم خسته و دلخور میشی!

طرحواره ایثار چیست؟ 

طرحواره ایثار یکی از ۱۸ طرحواره ناسازگار اولیه است که توسط جفری یانگ، بنیان‌گذار طرحواره‌درمانی، مطرح شد. این طرحواره به الگوی رفتاری و فکری پایدار و فراگیری اشاره دارد که در آن فرد، نیازها و خواسته‌های دیگران را بر نیازها و خواسته‌های خود مقدم می‌شمارد. فرد دارای طرحواره ایثار معتقد است که باید دائماً به دیگران کمک کند، از خود گذشتگی نشان دهد، و از دیگران حمایت کند، حتی اگر این کار به ضرر خودش باشد و او را خسته کند.
این خودگذشتگی معمولاً با احساس اجبار، گناه، یا ترس از طرد شدن همراه است. فرد ممکن است حس کند اگر به دیگران کمک نکند، از جانب آن‌ها مورد انتقاد قرار می‌گیرد، تنها می‌ماند، یا خودخواه به نظر می‌رسد. این طرحواره اغلب ریشه در تجربیات دوران کودکی دارد، جایی که کودک یاد گرفته است برای دریافت عشق، توجه، یا تأیید، باید نیازهای دیگران را برآورده کند.

تفاوت ایثارگری سالم و طرحواره ایثار

یکی از پرسش‌های کلیدی که در اینجا مطرح می‌شود این است: "تفاوت ایثارگری با طرحواره ایثار چیست؟" ایثارگری سالم، یک ویژگی مثبت انسانی است که در آن فرد از روی عشق، همدلی، و انتخاب آگاهانه، به دیگران کمک می‌کند. در ایثارگری سالم، فرد توانایی "نه گفتن" را دارد، مرزهای شخصی خود را حفظ می‌کند، و از کمک کردن احساس رضایت درونی می‌کند، نه اجبار و پشیمانی.
در مقابل، طرحواره ایثار همراه با رنجش، خشم پنهان، احساس قربانی بودن، و فرسودگی عاطفی است. فرد دارای این طرحواره، کمک‌هایش را نه از سر انتخاب آزادانه، بلکه از سر اجبار درونی انجام می‌دهد و در نهایت، احساس می‌کند مورد سوءاستفاده قرار گرفته یا نادیده گرفته شده است. این تفاوت ظریف اما مهم، کلید تمایز میان یک رفتار سازنده و یک الگوی مخرب است.

ایثار سالم از روی عشق و حال خوبه، اما طرحواره ایثار فقط خستگی و دلخوری می‌آره!

نشانه های طرحواره ایثار

شناسایی علائم طرحواره ایثار گام اول در درمان آن است. اگر در خود یا اطرافیانتان موارد زیر را مشاهده می‌کنید، ممکن است این طرحواره فعال باشد:

• نادیده گرفتن نیازهای شخصی:

شما دائماً نیازهای خود را در اولویت پایین‌تری نسبت به نیازهای دیگران قرار می‌دهید.

• احساس مسئولیت بیش از حد:

احساس می‌کنید مسئول خوشبختی یا مشکلات دیگران هستید.

• مشکل در "نه گفتن":

نمی‌توانید درخواست‌های دیگران را رد کنید، حتی اگر با میل باطنی شما نباشد.

• رنجش و خشم پنهان:

پس از کمک به دیگران، احساس رنجش، عصبانیت، یا مورد سوءاستفاده قرار گرفتن می‌کنید.

• احساس گناه:

اگر به دیگران کمک نکنید یا خواسته‌هایشان را برآورده نکنید، احساس گناه شدیدی به شما دست می‌دهد.

• مراقبت از افراد "مشکل‌ساز":

به سمت افرادی جذب می‌شوید که نیازمند کمک دائمی هستند (مثلاً افراد درگیر اعتیاد، بیماری مزمن، یا مشکلات عاطفی).

• کمبود انرژی و فرسودگی:

به دلیل کمک‌های افراطی و بی‌حد و حصر، احساس خستگی مفرط، فرسودگی جسمی و روحی می‌کنید.

• درد جسمانی مبهم:

استرس ناشی از این طرحواره می‌تواند به صورت دردهای جسمانی مانند سردرد، مشکلات گوارشی، یا خستگی مزمن بروز کند.

• جذب به افراد خودشیفته:

متاسفانه افراد دارای این طرحواره اغلب به سمت افراد خودشیفته جذب می‌شوند، زیرا آن‌ها نیازهای زیادی دارند که فرد ایثارگر حس می‌کند باید آن‌ها را برطرف کند.

نشانه‌های طرحواره ایثار خیلی بیشتر از ایناست! برای اینکه بفهمی علت اصلی اینا چیه و چطور حلش کنی، حتماً از مشاور کمک بگیر.

ریشه‌های طرحواره ایثار

همانطور که اشاره شد، طرحواره ایثار اغلب ریشه در تجربیات اولیه زندگی دارد. برخی از مهم‌ترین دلایل شکل‌گیری این طرحواره عبارتند از:

• والدین نیازمند یا بیمار:

کودکی که والدینش بیمار بوده‌اند (جسمی یا روانی) یا بیش از حد نیازمند توجه بوده‌اند، ممکن است برای جلب رضایت آن‌ها، مسئولیت مراقبت از آن‌ها را بر عهده گرفته باشد.

• والدین خودشیفته یا کنترل‌گر:

کودک یاد می‌گیرد که تنها راه دریافت عشق و تأیید، برآورده کردن خواسته‌های والدین و نادیده گرفتن نیازهای خود است.

• احساس گناه از دوران کودکی:

اگر کودک به خاطر ابراز نیازهایش مورد سرزنش قرار گرفته باشد، ممکن است به این نتیجه برسد که نیازهای او بی‌اهمیت هستند و بهتر است آن‌ها را نادیده بگیرد.

• نقش "قهرمان خانواده":

در برخی خانواده‌ها، یکی از فرزندان نقش "قهرمان" را بازی می‌کند و مسئولیت حل مشکلات خانواده را بر عهده می‌گیرد.

• الگوبرداری از والدین ایثارگر:

​​​​​​​ اگر والدین خودشان الگوهای ایثارگری افراطی بوده‌اند، فرزندان نیز این رفتار را یاد می‌گیرند.

ریشه‌های طرحواره ایثار اغلب تو بچگی شکل می‌گیرند و شناختن اونها، راه رو برای رهایی و یک زندگی متعادل‌تر باز می‌کنه

طرحواره ایثار و روابط عاطفی

این طرحواره تأثیرات عمیقی بر "روابط عاطفی" فرد می‌گذارد. افراد دارای طرحواره ایثار اغلب در روابطی قرار می‌گیرند که در آن نقش "دهنده" و طرف مقابل نقش "گیرنده" را ایفا می‌کند. این عدم تعادل می‌تواند منجر به نارضایتی، رنجش، و در نهایت، فروپاشی رابطه شود. "چرا همیشه من باید فداکاری کنم؟" سؤالی است که بارها و بارها در ذهن این افراد تکرار می‌شود. آن‌ها ممکن است به دلیل ترس از رها شدن یا تنها ماندن، در روابط ناسالم باقی بمانند. از جمله مهم ترین نشانه های طرحاره ایثار در رابطه:

• نیاز و احساس های خودتان را به شریک زندگی تان نمیگویید و در صورت براورده نشدن نیاز هایتان و عدم درک شدن ، احساس ناامیدی و سرخوردگی میکنید.
• همیشه خودتان را قوی و بی نیاز نشان میدهید و شریک زندگی تان پی به نیاز های شما نمیبرد.
• از احساسات خود حرف نمیزنید و احساس ناکامی میکنید . بنابراین کینه جویی شما گل میکند.
• در رابطه عصبانی  پر توقع هستید.
• همیشه شریک زندگی تان را به دلیل توجه ناکافی سرزنش میکنید.

درمان طرحواره ایثار

خبر خوب این است که طرحواره ایثار قابل درمان و تغییر است. با آگاهی، تلاش و در صورت لزوم، کمک حرفه‌ای، می‌توانید از این الگوی مخرب رها شوید و زندگی متعادل‌تری داشته باشید. در اینجا چند راهکار کلیدی ارائه شده است:

1. شناسایی و آگاهی:

​​​​​​​اولین گام، شناخت و پذیرش این است که شما دارای این طرحواره هستید. به الگوهای رفتاری خود و احساساتی که پس از کمک به دیگران تجربه می‌کنید، دقت کنید.

• مرزبندی سالم:

​​​​​​​ "حد و مرز گذاشتن" یکی از مهم‌ترین مهارت‌ها برای افراد دارای طرحواره ایثار است. یاد بگیرید که "نه" بگویید، بدون اینکه احساس گناه کنید. مرزهای فیزیکی، عاطفی، و زمانی برای خود تعیین کنید.

• اولویت‌بندی نیازهای خود:

لیستی از نیازها و خواسته‌های خود تهیه کنید و زمانی را به برآورده کردن آن‌ها اختصاص دهید. "مراقبت از خود" (Self-care) را جدی بگیرید.

• تغییر باورهای اساسی:

به باورهایی که شما را مجبور به ایثار می‌کنند، شک کنید. آیا واقعاً اگر به کسی کمک نکنید، فرد بدی هستید؟ یا خودخواه محسوب می‌شوید؟ این باورها را با باورهای سالم‌تر جایگزین کنید (مثلاً: "من ارزش مراقبت از خود را دارم و این خودخواهی نیست").

• مدیریت احساس گناه:

یاد بگیرید که احساس گناهی که پس از "نه" گفتن به شما دست می‌دهد را مدیریت کنید. این احساس موقتی است و با تمرین کم‌رنگ‌تر می‌شود.

• تقویت عزت نفس:

روی افزایش "عزت نفس" خود کار کنید. وقتی احساس ارزشمندی درونی داشته باشید، کمتر به تأیید دیگران نیاز خواهید داشت.

• جستجوی حمایت حرفه‌ای:

"طرحواره‌درمانی" یکی از مؤثرترین روش‌های درمانی برای طرحواره ایثار است. یک درمانگر ماهر می‌تواند به شما در ریشه‌یابی و تغییر این الگوهای ناسازگار کمک کند. کلینیک روان رشد با تیمی از متخصصان باتجربه در زمینه طرحواره‌درمانی، آماده ارائه مشاوره و درمان به شماست.

• واقع‌بینی در مورد مسئولیت‌ها:

بپذیرید که مسئول خوشبختی یا مشکلات دیگران نیستید. هر کس مسئول زندگی خودش است.

• تمرین همدلی با خود:

همانطور که با دیگران همدلی می‌کنید، با خودتان نیز مهربان باشید. به خودتان اجازه دهید که خسته شوید، نیاز داشته باشید، و "نه" بگویید.

برای مطالعه بیشتر راجه به طرحواره درمانی میتوانید به مقاله با این موضوع در سایت روان رشد مراجعه کنید.

طرحواره ایثار، هرچند در ظاهر یک ویژگی مثبت و انسانی به نظر می‌رسد، اما در بلندمدت می‌تواند منجر به فرسودگی، رنجش، و نارضایتی عاطفی شود. شناخت این طرحواره، درک ریشه‌های آن، و به کارگیری راهکارهای مناسب، گام‌های اساسی در جهت رهایی از این الگو و دستیابی به یک زندگی متعادل و رضایت‌بخش هستند. به یاد داشته باشید که مراقبت از خود، خودخواهی نیست؛ بلکه لازمه‌ای برای داشتن ظرفیت کمک موثر و سالم به دیگران است. تعادل بین کمک به دیگران و مراقبت از خود، رمز یک زندگی شاد و پرمعناست. اگر احساس می‌کنید درگیر این طرحواره هستید و به کمک تخصصی نیاز دارید، می‌توانید از خدمات مشاوره روانشناسی در کلینیک روان رشد بهره‌مند شوید. متخصصان ما با رویکردی حمایتی و علمی، شما را در این مسیر همراهی خواهند کرد. برای دریافت نوبت مشاوره، همین امروز با ما تماس بگیرید. سلامت روان شما، با ارزش‌ترین دارایی شماست.

​​​​​​​