اختلال چند شخصیتی (DID) چیست؟

اختلال چند شخصیتی در ایران، اختلالی نادر است که بین ۱-۱/۵ درصد جامعه به آن مبتلا هستند. نام دیگر اختلال چند شخصیتی اختلال هویت تجزیه ای است. که در آن فرد چند هویت مجزا دارد که معمولا به دلیل تروماهای کودکی به وجود می آید. ما در این مقاله سعی داریم نشانه ها، انواع و راه های درمان آن را به شما نشان دهیم. در ادامه با ما همراه باشید.

اختلال چند شخصیتی یعنی داشتن دو یا چند هویت متفاوت در یک فرد، که هرکدام می‌توانند جداگانه فکر و رفتار کنند.

بیماری اختلال چند شخصیتی چیست؟

نام علمی بیماری چند شخصیتی، اختلال هویت تجزیه‌ای (Dissociative Identity Disorder - DID) است که یک وضعیت پیچیده روان‌شناختی است که در آن فرد دو یا چند هویت متمایز را تجربه می‌کند. این هویت‌ها ممکن است نام‌ها، ویژگی‌های شخصیتی، خاطرات و حتی تفاوت‌های فیزیولوژیکی (مانند تحمل درد یا نیاز به عینک) داشته باشند.این اختلال در زنان ۹ برابر شایع‌تر از مردان است، احتمالاً به دلیل تجربه بیشتر سوءاستفاده در کودکی است.

DID: زخم‌های کودکی که هویت شما را تقسیم می‌کند!"

علت اختلال چند شخصیتی

اختلال چند شخصیتی معمولا پاسخی ناخودآگاه به تجربه‌ی تروماهای شدید در کودکی است. اما علت های مختلفی میتواند داشته باشد. در ادامه بیایید این موارد را بررسی کنیم.

• تروماهای شدید و مکرر در کودکی: به‌ویژه زمانی که کودک زیر ۷ سال است و مغز هنوز در حال رشد است.
• سوء استفاده جسمی یا جنسی: تجربه مکرر آزار و خشونت می‌تواند آغازگر مکانیسم دفاعی مغز باشد.
• بی‌توجهی عاطفی شدید: نادیده گرفته شدن، نبود دلبستگی ایمن با والدین یا مراقبین.
• نبود حمایت یا پناهگاه امن: کودک احساس می‌کند کاملاً تنهاست و کسی برای محافظت از او وجود ندارد.
• واکنش طبیعی مغز به تهدید روانی: برای جلوگیری از فروپاشی روانی، مغز هویت‌های مجزا می‌سازد تا بار روانی را بین آن‌ها تقسیم کند.

 اختلال (DID) نه یک نقص اخلاقی است، نه ضعف شخصیت، بلکه واکنشی پیچیده و هوشمندانه از سوی مغز کودک برای بقا در شرایطی است که برایش بیش از حد دردناک بوده‌اند. وقتی کودک راهی برای نجات از آسیب نمی‌یابد، مغز با ایجاد هویت‌های مجزا تلاش می‌کند تا آسیب‌ها را بین آن‌ها تقسیم کند. این اختلال، صدای خاموش دردهایی است که در دوران کودکی مجال فریاد زدن نداشته‌اند. آگاهی و درک عمیق نسبت به این دلایل، گامی مهم در پذیرش، همدلی و شروع فرآیند درمان است.

اهمیت تشخیص صحیح

تشخیص دقیق اختلال هویت تجزیه‌ای (DID) یکی از مهم‌ترین و در عین حال چالش‌برانگیزترین مراحل درمان این اختلال است. دلیل این چالش، شباهت زیاد نشانه‌های DID با سایر اختلالات روانی مانند اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی یا حتی اختلالات اضطرابی است. در بسیاری از موارد، افراد مبتلا سال‌ها با تشخیص اشتباه زندگی می‌کنند و همین مسئله باعث می‌شود درمان‌های دریافت‌شده بی‌اثر یا حتی آسیب‌زا باشد.

بر اساس معیارهای تشخیصی DSM-5، برای تشخیص دقیق DID باید سه نشانه کلیدی وجود داشته باشد:

1. وجود حداقل دو هویت یا حالت روانی متمایز که به صورت نوبتی کنترل رفتار، افکار و احساسات فرد را به‌دست می‌گیرند؛
2. تجربه‌ی فراموشی تجزیه‌ای، یعنی ناتوانی در یادآوری اطلاعات مهم شخصی که نمی‌توان آن را به سادگی با فراموشی روزمره توجیه کرد؛
3. این علائم نباید حاصل مصرف مواد مخدر، دارو یا مشکلات جسمی مانند صرع باشند.

شناخت دقیق این معیارها اهمیت زیادی دارد، زیرا هر نوع اختلال تجزیه‌ای، ساختار و شدت متفاوتی دارد و به همین دلیل، روش درمان آن نیز باید اختصاصی و متناسب با وضعیت فرد باشد. اگر اختلال به اشتباه تشخیص داده شود، حتی درمان‌های حرفه‌ای هم ممکن است هیچ نتیجه‌ای نداشته باشند یا وضعیت فرد را پیچیده‌تر کنند.

نکته بسیار مهمی که باید به آن توجه داشت این است که اختلال چند شخصیتی نه نوعی "جنون" است و نه نشانه‌ای از ضعف یا نقص شخصیت. بلکه این اختلال، یک واکنش پیچیده و دفاعی مغز به تروماهای شدید دوران کودکی است؛ تروما هایی مانند سوء‌استفاده جنسی، جسمی یا غفلت شدید که ذهن کودک را مجبور به ایجاد مکانیسمی برای بقا می‌کند. درمان مناسب و به‌موقع می‌تواند به این افراد کمک کند تا به زندگی عملکردی، پایدار و مستقل بازگردند.

اختلال چند شخصیتی در کودکان و نوجوانان

در کودکان، DID اغلب به شکل متفاوت‌تری نسبت به بزرگسالان ظاهر می‌شود.

•  شخصیت‌های ایجادشده در کودکان معمولاً کمتر تکامل یافته‌اند و ممکن است ویژگی‌های ساده‌تری داشته باشند. تغییر هویت در آن‌ها می‌تواند بسیار سریع‌تر و ناگهانی‌تر باشد.
•  اغلب، این اختلال در واکنش به تجربه‌های شدید سوء‌استفاده یا آسیب‌های روانی شدید شکل می‌گیرد. 
• تشخیص آن قبل از سن ۶ سالگی بسیار دشوار است، چرا که کودکان در این سن هنوز در حال شکل‌گیری شخصیت هستند و رفتارهای آن‌ها به طور طبیعی دارای نوسانات زیاد است.

اختلال چند شخصیتی در نوجوانان، معمولاً ساختار یافته‌تر و قابل تشخیص‌تر می‌شود. 

• ممکن است با اختلالات دیگر مانند اختلال دلبستگی واکنشی یا اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) اشتباه گرفته شود.
•  برخی نوجوانان مبتلا ممکن است با تغییرات ناگهانی در رفتار، حافظه، یا هویت، اطرافیان را سردرگم کنند، در حالی که ریشه اصلی این رفتارها در تجزیه‌ی هویتی آن‌هاست.

هرچه اختلال چند شخصیتی در مراحل اولیه و با دقت بیشتری تشخیص داده شود، درمان مؤثرتر و سریع‌تر خواهد بود. تشخیص درست به معنای ایجاد مسیر درمانی مناسب، جلوگیری از اتلاف وقت و انرژی، و در نهایت کاهش رنجی است که فرد در طول سال‌ها تجربه کرده است. آگاهی، شناخت و حمایت می‌توانند تفاوت بزرگی در مسیر بهبودی افراد مبتلا به DID ایجاد کنند.

اختلال چند شخصیتی چند نوع است؟

اختلال هویت تجزیه‌ای یا همان اختلال چند شخصیتی فقط یک شکل ثابت ندارد. روانشناسان با بررسی رفتار، حافظه و الگوهای تغییر هویت در بیماران، این اختلال را به سه نوع اصلی تقسیم می‌کنند. شناخت تفاوت میان این انواع می‌تواند در تشخیص بهتر و درمان مؤثرتر نقش کلیدی داشته باشد.

۱. نوع آشکار (Obvious DID): تشخیص ساده‌تر، هویت‌های متمایز

این نوع از اختلال، به‌وضوح قابل مشاهده است و بیشتر از دیگر انواع مورد توجه اطرافیان یا درمانگر قرار می‌گیرد. در این حالت، فرد چند شخصیت بسیار متفاوت دارد که هرکدام:

• نام خاص خود را دارند؛
• ممکن است سن، جنسیت یا زبان بدن متفاوتی داشته باشند (مثلاً یک شخصیت کودکانه و یکی بزرگسال جدی)؛
• رفتارهای آن‌ها از یکدیگر کاملاً متمایز است، به‌طوری که اطرافیان هم متوجه این تفاوت‌ها می‌شوند.
  در این نوع، فرد به طور ناگهانی از یک حالت به حالت دیگر تغییر می‌کند و این جابه‌جایی می‌تواند با فراموشی همراه باشد.

تشخیص زودهنگام = درمان مؤثرتر

۲. نوع نیمه‌پنهان (Partially Hidden DID): تغییرات مبهم، هویت‌های بدون اسم

این نوع پیچیده‌تر و سخت‌تر برای تشخیص است. در این حالت، فرد ممکن است متوجه شود که حالت‌های رفتاری مختلفی دارد، اما نتواند آن‌ها را دقیقاً از هم جدا کند. ویژگی‌های رایج در این نوع عبارت‌اند از:

• احساس گسست درونی یا اینکه "خودت نیستی"؛
• تغییر خلق‌وخو یا نگرش، بدون اینکه دلیل مشخصی داشته باشد؛
• تجربه‌ی لحظاتی که گویی چند نفر در درون تو زندگی می‌کنند، ولی این شخصیت‌ها اسم و هویت مشخصی ندارند.
  در چنین حالتی، اطرافیان ممکن است صرفاً متوجه تغییرات رفتاری جزئی شوند و آن را به خستگی یا اضطراب نسبت دهند.

۳. نوع پنهان (Hidden DID): تشخیص بسیار دشوار، شبیه افسردگی یا اضطراب

در این نوع، فرد ممکن است سال‌ها با اختلال زندگی کند بدون آن‌که حتی خودش متوجه شود. نشانه‌های آشکار و مشخصی از تغییر شخصیت وجود ندارد، اما علائم زیر معمولاً دیده می‌شوند:

• فراموشی‌های مکرر در مورد کارها، گفتگوها یا مکان‌ها؛
• احساس گیجی، بی‌هویتی یا ناتوانی در تعریف "من کی هستم؟"؛
• نشانه‌هایی که به‌سادگی ممکن است با افسردگی، اضطراب یا اختلالات دیگر اشتباه گرفته شوند.
  بسیاری از افرادی که دچار این نوع هستند، تا سال‌ها تحت درمان اشتباه قرار می‌گیرند، چون نشانه‌های عمیق‌تر به‌خوبی شناسایی نمی‌شوند.

شناخت انواع مختلف اختلال چند شخصیتی به ما کمک می‌کند تا بهتر متوجه شویم که چرا برخی افراد خیلی زود تشخیص داده می‌شوند، در حالی که دیگران سال‌ها با سردرگمی و درد زندگی می‌کنند. تفاوت در شدت، شفافیت و ساختار شخصیت‌های درونی می‌تواند باعث گمراهی درمانگران، خانواده‌ها و حتی خود فرد شود. اما آگاهی از این تفاوت‌ها، اولین گام برای درک بهتر، تشخیص زودهنگام و آغاز درمان مؤثر است. اگر نشانه‌هایی از ناهماهنگی رفتاری، فراموشی‌های غیرعادی یا احساس گسست درونی دارید، شاید زمان آن رسیده باشد که از یک روانشناس متخصص کمک بگیرید.

علائم اختلال چند شخصیتی (DID):

آیا شما هم چند نفر در بدن خود احساس می‌کنید؟

نشانه های اختلال چند شخصیتی به شرح ذیل است:

۱. وجود چند شخصیت جداگانه

احساس می‌کنید گاهی "شما نیستید" و مثل آدم دیگری رفتار می‌کنید و یا دیگران به شما می‌گویند که: صدا یا حالت چهره‌تان عوض می‌شود یا مثل دو نفر متفاوت رفتار می‌کنید یا چیزهایی می‌گویید که خودتان بعداً یادتان نمی‌آید یا حتی ممکن است برای خودتان نام‌های مختلف داشته باشید

۲. مشکلات حافظه

گاهی نمی‌دانید چطور به یک مکان خاص رفته‌اید یا چیزهایی در خانه پیدا می‌کنید که نمی‌دانید مال شماست یا دیگران به شما می‌گویند کاری کرده‌اید اما شما یادتان نمی‌آید یا بخش‌هایی از زندگی‌تان (مثل دوران کودکی) را اصلاً به یاد نمی‌آورید.

۳. احساسات عجیب نسبت به خود و دنیا

گاهی احساس می‌کنید بدن شما مال خودتان نیست یا دنیا مثل یک فیلم به نظر می‌رسد یا شاید حتی احساس می‌کنید کنار زندگی خودتان ایستاده‌اید و تماشا می‌کنید.

۴. مشکلات روانی دیگر

• احساس افسردگی یا اضطراب شدید
• ترس‌های ناگهانی و شدید (حملات پانیک)
• افکار خودکشی یا خودزنی
• مشکلات خواب مثل کابوس‌های مکرر

نکته مهم: این نشانه‌ها معمولاً از کودکی شروع می‌شوند اما ممکن است سال‌ها تشخیص داده نشوند و فقط توسط متخصص قابل شناسایی و درمان است.

راه‌های تشخیص اختلال چند شخصیتی

گفت‌وگوی تخصصی (مثلاً درباره خاطرات گمشده):

یکی از مهم‌ترین ابزارهای تشخیص، مصاحبه‌های بالینی و تخصصی است. روان‌شناس یا روان‌پزشک با طرح سوالاتی درباره تجربیات گذشته، دوران کودکی، و خصوصاً "خاطرات گمشده" یا شکاف‌های حافظه، سعی می‌کند به نشانه‌های اختلال دست یابد. در اختلال چند شخصیتی، افراد ممکن است بخش‌هایی از زندگی خود را به‌کلی فراموش کرده باشند یا احساس کنند خاطراتی که دارند متعلق به آن‌ها نیست. این شکاف‌های حافظه، یکی از مهم‌ترین نشانه‌های بالینی اختلال هستند.

تست روانشناسی اختلال چند شخصیتی

تست اختلال چند شخصیتی نیز نقش کلیدی در تشخیص دارند. ابزارهایی مانند پرسشنامه‌ی تجزیه‌ای DES (Dissociative Experiences Scale) برای سنجش میزان تجربه‌های تجزیه‌ای استفاده می‌شوند. این پرسشنامه‌ها به درمانگر کمک می‌کنند تا شدت و نوع نشانه‌ها را بهتر درک کرده و بتوانند افتراق دقیق‌تری بین اختلال چند شخصیتی و سایر اختلالات مانند اختلال اضطراب، افسردگی، یا اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) قائل شوند.

بررسی مغز (MRI) برای مطمئن شدن از نبود مشکل جسمی:

گرچه اختلال چند شخصیتی عمدتاً یک اختلال روان‌شناختی است، اما برای اطمینان از عدم وجود علل نورولوژیکی مانند آسیب‌های مغزی، تومورها یا صرع لوب گیجگاهی، انجام تصویربرداری‌های مغزی مانند MRI ضروری است. این مرحله به‌ویژه زمانی اهمیت دارد که بیمار دچار تغییرات رفتاری شدید، توهم یا از دست دادن آگاهی شود. با کنار گذاشتن دلایل جسمی، می‌توان با اطمینان بیشتری به تشخیص روان‌پزشکی پرداخت.

تشخیص اختلال چند شخصیتی فراتر از صرفاً بررسی نشانه‌هاست و نیازمند نگاهی جامع، تخصصی و چند وجهی است. از مصاحبه‌های دقیق گرفته تا ابزارهای روان‌سنجی و بررسی‌های نورولوژیکی، همگی برای رسیدن به یک تصویر واضح از وضعیت روانی فرد به کار می‌روند. درمان این اختلال نیز، که معمولاً مبتنی بر روان‌درمانی بلندمدت و گاهی دارودرمانی حمایتی است، نیاز به همراهی، صبوری و درک عمیق دارد. با تشخیص به‌موقع و مداخلات مناسب، افراد مبتلا می‌توانند به زندگی پایدارتر و هماهنگ‌تری دست یابند.

راه‌های درمان اختلال چند شخصیتی

ممکنه این سوال رو از خودتون بپرسید که آیا اختلال چند شخصیتی درمان دارد؟ بله حتما درمان پذیر است. در ادامه به راه های درمان آن اشاره میکنیم:

الف) گفت‌وگو درمانی (روان‌درمانی):

اصلی‌ترین و مؤثرترین روش درمان اختلال چند شخصیتی، گفت‌وگو درمانی یا روان‌درمانی است. در این نوع درمان، فرد به کمک یک درمانگر متخصص، سعی می‌کند بین شخصیت‌های درونی خود ارتباط برقرار کند و به مرور زمان همکاری و هماهنگی بین آن‌ها را افزایش دهد. درمانگر به فرد کمک می‌کند تا:

• خاطرات سرکوب‌شده یا دردناک گذشته را شناسایی و پردازش کند؛
• با ترومای اصلی که باعث ایجاد تجزیه هویتی شده روبه‌رو شود؛
• یاد بگیرد که چگونه بدون درگیری یا ترس، با سایر شخصیت‌های درونی خود تعامل کند.
  هدف نهایی درمان، یکی‌سازی شخصیت‌ها نیست، بلکه ایجاد همکاری و هماهنگی بین آن‌هاست تا زندگی روزمره فرد به‌صورت باثبات‌تری پیش برود.

ب) داروها:

تا به امروز، دارویی که به‌طور خاص برای درمان DID تجویز شود وجود ندارد. با این حال، بسیاری از افراد مبتلا ممکن است به طور هم‌زمان دچار مشکلات روانی دیگری مانند افسردگی، اضطراب، یا بی‌خوابی باشند. در این موارد، پزشک ممکن است داروهایی مانند ضدافسردگی‌ها، داروهای ضداضطراب یا تثبیت‌کننده‌های خلقی را برای مدیریت علائم جانبی تجویز کند. باید توجه داشت که داروها به تنهایی نمی‌توانند هویت‌های تجزیه‌شده را درمان کنند، بلکه صرفاً به کاهش علائم و فراهم‌کردن زمینه‌ای برای پیشرفت بهتر در روان‌درمانی کمک می‌کنند.

ج) اقدامات خودمراقبتی و حمایت اجتماعی:

یکی دیگر از بخش‌های مهم درمان، ایجاد سبک زندگی سالم و پایدار است. تکنیک‌های خودمراقبتی می‌توانند تأثیر چشمگیری بر مدیریت علائم داشته باشند. این تکنیک‌ها شامل موارد زیر هستند:

• تمرین‌های آرام‌سازی مانند تنفس عمیق، مدیتیشن یا یوگا برای کاهش استرس؛
• داشتن برنامه روزانه منظم که به ذهن کمک می‌کند احساس امنیت بیشتری داشته باشد؛
• پیوستن به گروه‌های حمایتی، چه به‌صورت حضوری و چه آنلاین، تا فرد احساس کند تنها نیست و افرادی را می‌شناسد که تجربه‌ای مشابه دارند.
  همچنین، پرهیز از مصرف مواد مخدر، الکل و موقعیت‌های تنش‌زا برای حفظ ثبات روانی بسیار مهم است.

درمان اختلال چند شخصیتی نیازمند ترکیبی از روان‌درمانی تخصصی، مراقبت از سلامت روان و جسم، و حمایت اجتماعی است. اگرچه مسیر درمان ممکن است طولانی و دشوار باشد، اما با پیگیری مستمر، درک درست از بیماری، و پشتیبانی از سوی اطرافیان، می‌توان کیفیت زندگی فرد را به‌طرز قابل توجهی بهبود بخشید. پذیرش اختلال و تلاش برای درمان آن، گام نخست و اساسی در مسیر بازیابی هویت و آرامش درونی است.

سخن پایانی: با درمان مناسب زندگی بهتر می‌شه و میتونید از کتاب های معتبر و سایت های علمی هم کمک بگیرید یا می‌تونید به روانپزشک یا مراکز تخصصی مراجعه کنید.

"مطالعات اخیر نشان می‌دهند حتی در موارد شدید DID، با درمان مناسب، مغز قادر به بازسازی شبکه‌های عصبی و ایجاد مسیرهای جدید است - این فرایند نوروپلاستیسیتی، امید علمی به بهبودی را تأیید می‌کند.