پرخاشگری در کودکان: انواع آن و علل پیدایش

تعریف پرخاشگری در کودکان چیست؟

پرخاشگری به معنای هر نوع رفتاری است که با آسیب رساندن مستقیم یا غیر مستقیم به دیگران همراه است. رفتار پرخاشگرانه می تواند به صورت مستقیم یا فیزیکی، غیر مستقیم یا ارتباطی یا هر دو باشد. پرخاشگری هم در کودکان، هم نوجوانان و هم بزرگسالان وجود دارد. هدف از پرخاشگری و خشم در انسان ها، محافظت و صیانت از جان است. اگر استفاده فرد از رفتارهای پرخاشگرانه به گونه ای باشد که در همۀ موقعیت ها تکرار شود، با پرخاشگری ناسالم روبرو هستیم. پرخاشگری ناسالم کودک، نه تنها باعث آسیب به قربانی می شود که با احتمال ابتلا به اختلال های روانی و رفتاری کودک پرخاشگر در سال های بعدی نیز رابطه دارد. پس علائم این اختلال باید به صورت دقیق توسط والدین بررسی شود و در صورت مشاهده هر مشکلی، از خدمات مشاوره پرخاشگری کودکان استفاده کنید تا به سرعت مشکلاتی که کودکتان تجربه میکند را رفع کنید و از راهنمایی های یک مشاور متخصص بهره مند شوید.

آمارها در خصوص پرخاشگری کودکان چه می‌گویند؟

پرخاشگری در بین کودکان و نوجوانان رایج است. تقریباً 40 درصد از دانش ‌آموزان ابتدایی و متوسطه و 25 درصد از نوجوانان، اشکال مختلف رفتارهای پرخاشگرانه مانند تمسخر، آزار و اذیت یا قُلدری و سایر رفتارهای پرخاشگرانه را نسبت به دیگران دارند. طبق گزارش های منتشر شده از سازمان بهداشت جهانی در سال 2019، رفتارهای پرخاشگرانه می تواند بر عملکرد تحصیلی و تمایل به رفتارهای مجرمانۀ کودکِ پرخاشگر تاثیر بگذارد. 

آیا پرخاشگری تنها برای خود کودک مضر نیست!

همراستا با گزارش سازمان بهداشت جهانی، شبکۀ امنیت کودکان ایالات متحدۀ آمریکا نیز در سال 2018 اعلام کرد، کودکانی هم که قربانی آزار و اذیّتِ کودکانِ پرخاشگر میشوند، با احتمال بیشتری در سال های بعدی زندگی، امکان دارد که به افسردگی، غمگینی یا تنهایی، اضطراب، آسیب روانی و غیبت از مدرسه مبتلا شوند. توجه به موضوع پرخاشگری کودکان با هدف جلوگیری از آسیب های جسمانی، روانی و اجتماعی، هم برای کودکِ پرخاشگر و هم کودکِ قربانی مهم است.

انواع کودکان پرخاشگر

بر اساس تقسیم بندی هایی که از کودکان پرخاشگر شده است، کودکان پرخاشگر به دو نوع کلی تقسیم می شوند: کودکان پرخاشگر فعال و کودکان پرخاشگر منفعل. مبنای تقسیم کودک پرخاشگر به فعال و منفعل رفتار کودک پرخاشگر در تعامل با دیگران است. اینکه کودک پرخاشگر به صورت مستقیم و فیزیکی رفتار پرخاشگری و آزار رسان را به دیگران نشان می دهد یا ترجیح می دهد که به صورت غیرمستقیم پرخاشگری کند. در این تقسیم بندی، پرخاشگری مستقیم و فیزیکی معادل پرخاشگری فعال و پرخاشگری غیر مستقیم و به دور از درگیری فیزیکی معادل پرخاشگری منفعل است.

کودک پرخاشگر فعال: درگیری فیزیکی !

در پرخاشگری فعال یا مستقیم، کودک پرخاشگر به صورت فیزیکی با دیگر کودکان یا بزرگسالان درگیر می شود. نمونه هایی از رفتارهای مستقیم کودکِ پرخاشگرِ فعال می تواند این ها باشد: درگیر شدن فیزیکی، ضربه زدن با دست یا پا، لگد زدن، نیشگون گرفتن، مشت زدن، هل دادن، تف کردن، زمین زدن دیگر بچه ها، پرت کردن اشیا و وسایل به سمت دیگران، توهین و مسخره کردن دیگران و قلدری کردن فیزیکی. هر کدام از این رفتارهای پرخاشگرانه می تواند با پیامدهای جدی برای کودک پرخاشگر فعال همراه باشد.

عقیده بر این است که کودکان پرخاشگر فعال نسبت به کودکان عادی دارای روابط خانوادگی مختلی هستند. به گفتۀ روانشناسان، رابطه والدین کودکان پرخاشگر فعال با تنش همراه است. رفتارهای پرخاشگرانه در سایر افراد خانواده کودکان پرخاشگر فعال بیشتر دیده می شود. کودکان پرخاشگر فعال در رابطه با والدین خود احساس تنهایی و نادیده گرفته شدن می کنند. امکان دارد که کودک پرخاشگر فعال از سوی خواهر و برادرهایش نیز طرد شود. گاهی پرخاشگری فعال کودک راهی برای مرکز توجه بودن خانواده است.

کودکان پرخاشگر فعال نه فقط در خانواده که در روابط بین فردی خود با سایر بچه ها نیز مشکل دارند. طبق تحقیقات علمی مختلفی که در سراسر دنیا انجام شده اند، کودکان پرخاشگر فعال دارای روابط مختلی با سایر کودکان در مدرسه و کلاس های ورزشی هستند. کودکان پرخاشگر فعال با کارمندان مدرسه و معلمان رابطه خوبی ندارند. آنها معمولا علاقه ای به مدرسه ندارند و مدرسه همواره این شکایت را از خانواده دارد که فرزند آنها، بچه های دیگر را می زند. انزوای بین فردی، تنهایی اجتماعی، اعتماد به نفس و عزت نفس پایین، افسردگی، اضطراب و پیشرفت تحصیلی ضعیف از مشکلاتی است که کودکان پرخاشگر فعال در سطح جامعه از آنها در عذاب هستند.

کودکان با پرخاشگری فعال در خود کنترلی مشکل دارند. آنها نمی توانند جلوی خشم درونی را بگیرند که تجربه می کنند. کودکان پرخاشگر فعال، نیاز دارند تا فورا خشم درونشان را خالی کنند. نقص در بازداریِ رفتاریِ کودکان پرخاشگر فعال،  باعث می شود تا به جای تفکر عاقلانه، به تخلیه هیجانی فیزیکی در برخورد با دیگران رو بیاورند. نکتۀ مهم اینکه، کودکان با پرخاشگری فعال، حتی بعد از تخلیه خشم خود نیز احساس آرامش نمی کنند. این کودکان از پیامدهای رفتارهای پرخاشگرانۀ خود درس عبرت نمی گیرند؛ به همین دلیل، همواره شاهد تکرار رفتارهای پرخاشگرانه از آنها در محیط های مختلف هستیم. در مرحله اول باید متوجه علت این موضوع شوید و برای دریافت کمک به مشاور مراجعه کنید. برای مثال برای کودکی که مبتلا به افسردگی است، خوب است که به مشاوره افسردگی مراجعه کنید و از یک فرد متخصص در این زمینه کمک بگیرید.

ضعف مدیریت رفتاری کودکان پرخاشگر فعال نه فقط در تنظیم هیجان که در مهارت های و ظرفیت های ذهنی نیز دیده شده است. کودک پرخاشگر فعال در مقایسه با همسالان خود، معمولا ضعف بیشتری را در توجه و تمرکز، حافظه، توانایی برنامه ریزی و سازماندهی رفتار، حل مسئله، خود کنترلی و بازداری رفتار، توجه به پیامدهای رفتار و آینده نگری، تصمیم گیری و تشخیص هیجان ها در چهره دیگران دارد. گاهی پیامدهای پرخاشگری فعال در کودکان بزرگ تر، می تواند جبران ناپذیر باشد.

کودک پرخاشگر منفعل: ایجاد جنگ روانی!

برخلاف کودک پرخاشگر فعال، کودک پرخاشگر منفعل درگیری فیزیکی کمی دارد. کودکان پرخاشگر منفعل به جای درگیری فیزیکی مستقیم وارد یک جنگ روانی، رفتاری و ارتباطی با اطرافیان می شوند. آنها معمولا به جای مشت یا لگد زدن، بد دهنی و کتک کاری، به رفتارهای غیر مستقیمی رو می آورند که باعث آزار و اذیت دیگران می شود. کودک پرخاشگر منفعل با انتخاب مسیر غیر مستقیم پرخاشگری، خود را از معرض پرخاشگری مستقیم دیگران خارج می کند و معمولا در فضایی بدون تنش فیزیکی دیگران را اذیت می کند.

از نمونه رفتارهایی که کودک پرخاشگر منفعل دارد، خود شیرینی نزد مراجع قدرت، دروغ گفتن، شایعه پراکنی، سر کار گذاشتن، گاهی دزدی، به هم زدن روابط دوستانه سایر بچه ها یا بزرگ ترها، تمسخر، تهدید، سر کار گذاشتن و هر نوع رفتار دیگری است که به صورت غیر مستقیم به دیگری آسیب می رساند. گاهی این پرخاشگری های منفعل و غیر مستقیم برای به دست آوردن منفعتی مادی است و گاهی فقط خالی کردن خشمی درونی است که کودک به دیگری دارد.

کودکان پرخاشگر منفعل نیز همانند کودکان پرخاشگر فعال، دارای روابط خانوادگی مختل هستند. به گفته روانشناسان متخصص در حوزه رشد و تحول کودک، در کودک پرخاشگر منفعل نیز، احساس طرد و تنهایی بین فردیِ در روابط خانوادگی و اجتماعی وجود دارد. هیجان های منفیِ ترس، خشم، شرم، غم و اندوه در کودک پرخاشگر منفعل غالب است. مشکلات حافظه کوتاه مدت و توجه، حواسپرتی، فقدان موقعیت سنجی، نقص کارکردهای اجرایی، عزت نفس و اعتماد به نفس پایین، رشک و حسادت در این کودکان دیده شده است.

آیا ارتباطی بین پرخاشگر و اختلال های روانی دوران کودکی وجود دارد؟

مطالعات پژوهشی نشان داده اند که نوع پرخاشگری می تواند با وجود یا عدم وجود اختلال های روانشناختی دوران کودکی مرتبط باشد. ارتباط پرخاشگری فعال و منفعل با اختلال های دوران کودکی از جمله ADHD (نقص توجه-بیش فعالی)، S-LD (اختلالات ویژه یادگیری)،  ODD (اختلال رفتار نافرمانی مقابله ای)، CD (اختلال سلوک)، ID (ناتوانی های هوشی) و اوتیسم نشان داده شده است. 

دسته بندی پرخاشگری کودکان به انواع فعال و منفعل از سوی روانشناسان کودک صورت گرفته است. ملاک تقسیم بندی پرخاشگری فعال و منفعل مبتنی بر شیوۀ مستقیم یا غیر مستقیمی است که کودک به صورت فیزیکی یا ارتباطی دیگران را آزار می دهد. این امکان وجود دارد که کودک از هر دو شکلِ پرخاشگری فعال و منفعل استفاده کند. وجود مشکلات ساختاری و ارتباطی در سطح خانواده و خواهر و برادرها، نقص در بازداری رفتاری و خود کنترلی، مدیریت و سازماندهی ناکارآمد رفتارها، اعتماد به نفس پایین و احساس بی ارزشی، نقص مدیریت هیجان های مثبت و منفی، روابط اجتماعی مختل و عملکرد تحصیلی ضعیف از مشکلات در هر دو گروه کودکان پرخاشگر فعال و منفعل هستند. در صورت همراهی پرخاشگری رفتاری کودک با اختلال های ویژۀ دوران کودکی، مراجعه به کلینیک روانشناسی کودک و روانشناسی ضروری است.